Het uiteenvallen van onze gedeelde waarheid

Omdat ik heb ervaren wat teveel negativiteit met ons brein doet, heb ik de laatste dagen een media-break genomen. Waar ik ook kijk, het is slecht nieuws, boze rants, video’s waarin mensen aan de schandpaal worden genageld, ruzie maken of elkaar afzeiken, lijstjes met de slechtste break-ups ever, de grootste flops ever, de slechtste acteurs ever. Negatieve content genereert de meeste clicks en daarmee de meeste advertentie-inkomsten, dus naast alle ellende in de wereld krijgen we op social media nóg meer negatieve content voorgeschoteld.

Als antigif luister ik op wandelingen alleen de podcast Heavyweight, waarin presentator Jonathan Goldstein in elke aflevering iemand helpt die al een tijd met een onopgelost probleem rondloopt. Het zijn ontroerende en liefdevolle verhalen, die niet zelden eindigen in verzoening – verzoening met wat er is misgegaan of verzoening met een ander. Ik verlang naar oplossingen en liefdevolle verzoeningen.

Daarnaast ben ik thuis voor de duizendste keer alle seizoenen van Friends aan het kijken – een herinnering aan een tijd dat het leven nog heel simpel en overzichtelijk was. En ineens realiseer ik me waarom: er was toen nog sprake van een gedeelde waarheid. Over basisdingen. Over wat normaal was. Die gedeelde waarheid vormde een fundament, juist omdat het leven al ingewikkeld genoeg was.

We hebben in relatief korte tijd flink wat waarheden moeten herzien.

• Tussen 1948 en 1965 werd in verschillende mensenrechtenverdragen vastgelegd dat alle mensen, ongeacht hun kleur, als gelijken moesten worden behandeld. Daar vloeide ook uit voort dat discriminatie werd verboden en de laatste koloniën werden opgegeven, dus er moet een nieuw evenwicht gevonden worden na eeuwen ongelijkheid en racisme.
• Juridische gelijkheid tussen mannen en vrouwen in Nederland volgde iets later. Hoewel handelingsonbekwaamheid van getrouwde vrouwen in 1956 werd afgeschaft, duurde het nog tot 1980 voor de Algemene Wet Gelijke Behandeling (AWGB) inging, die discriminatie op basis van geslacht in werk, onderwijs, huisvesting en dienstverlening verbood. Ook op dat vlak is het dus zoeken naar een nieuw evenwicht.
• Eind jaren 90 ontstond er door de komst van het internet een nieuwe, virtuele wereld met eigen gedragscodes. Iedereen kon haar, zijn of hun visie delen, ook zonder kennis van zaken. Extreme denkbeelden vonden elkaar in de anonimiteit.
• Sinds 2014 veranderde het straatbeeld door een toename van migratie, gevoed door mondiale onrust. De samenleving moest zich opnieuw verhouden tot diversiteit.
• In 2016 werd een president verkozen die haat en desinformatie verspreidde en legitimeerde.
• In 2017 barstte #MeToo los, waardoor we ons 'paringsgedrag' moesten ontleden, analyseren en herzien.

De grond onder onze voeten was door al die ontwikkelingen al wat onvast - en toen volgde in 2020 de coronacrisis, die ons enorm verdeelde en de term ‘waarheid’ `maximaal oprekte.

Anno 2025 is er geen sprake meer van een gedeelde waarheid. Feiten zijn geen feiten meer maar meningen, wetenschap, instituties en nieuwsbronnen die als betrouwbaar werden gezien worden gewantrouwd, en termen als respect en compassie zijn vieze woorden geworden.

Ik denk dat er een gevaarlijke cyclus is ontstaan die onze waarheid verder kan blijven verbrokkelen: social media (verspreiden van desinformatie), een toename van populistische politici (legitimeren van desinformatie) en... ons eigen brein.

Dopamine is een neurotransmitter die betrokken is bij patroonherkenning en betekenisgeving. In normale omstandigheden helpt het ons bijvoorbeeld om verbanden te leggen, doelen te stellen en nieuwsgierig te blijven. 

Teveel dopamineactiviteit, vooral in bepaalde hersengebieden, kan ervoor zorgen dat je patronen ziet of verbanden legt die er niet zijn, of toevalligheden over-interpreteert.

Intensief gebruik van social media activeert dopaminecycli, waardoor weer disregulatie kan ontstaan: je systeem raakt ontregeld en zoekt steeds nieuwe prikkels, wat de kans vergroot op cognitieve vervormingen zoals zwart-wit denken, wantrouwen en complottheorieën.

Veel content creators zijn logischerwijs extreem actief op social media. Je kunt zelf al bedenken hoe die cyclus in werking blijft: een influencer post desinformatie, complottheorieën of haatposts, en populistische politici spinnen er garen bij. Ondertussen blijven wij, op zoek naar betekenis en houvast in deze chaos, ook maar doorklikken op social media en ons brein ontregelen. En zo houden we die cyclus gaande.

Ik moet denken aan dat bekende verhaal uit de Cherokee-traditie.
Een grootvader vertelt zijn kleinzoon dat er in ieder mens twee wolven strijden. De ene wolf staat voor kwaad: woede, jaloezie, hebzucht, arrogantie, wrok. De andere wolf staat voor goed: vreugde, vrede, liefde, hoop, nederigheid, compassie.
De kleinzoon vraagt: “Welke wolf wint?”
De grootvader antwoordt: “De wolf die je voedt.”

Misschien is het tijd om bewuster te kiezen welke wolf we voeden. Dat we bewust kiezen waar we op klikken en wat we delen, en aan welk verdienmodel we bijdragen. Want zelfs  in deze chaos hebben we invloed op wat groeit, zowel in onszelf als in de wereld om ons heen. 

-----

In dit stukje kun je lezen wat het effect van teveel negativiteit is op je brein.
Hieronder een geestige uitleg (vijf minuten) over dopamine en complottheorieën.