De afgelopen tijd zag ik een aantal interessante vragen langskomen naar aanleiding van de dood van Lisa.
- Waarom is er nu zoveel aandacht voor vermoorde meisjes en vrouwen, terwijl dat aantal lager ligt dan jongens en mannen die door geweld om het leven komen?
- Hoe komt het dat de dood van Lisa zo’n massale verontwaardiging veroorzaakt, terwijl er twee weken eerder ook een jonge vrouw werd vermoord, Bouchra, waar geen aandacht aan werd besteed?
- Hoe komt het dat de dood van Lisa zo’n massale verontwaardiging veroorzaakt, terwijl er twee weken eerder een jongen, Rivaldo, die even oud was als Lisa, is doodgeschoten in Zuidoost, waar nauwelijks aandacht aan werd besteed?
- Is er sprake van een toename van femicide door de toename van migratie?
Hieronder onderzoek ik wat de antwoorden op die vragen zouden kunnen zijn – en dat zijn antwoorden die we misschien niet willen horen.
Waarom is er nu zoveel aandacht voor vermoorde meisjes en vrouwen, terwijl dat aantal lager ligt dan jongens en mannen die door geweld om het leven komen?
Het aantal mannelijke geweldsdoden in Nederland is sinds de jaren 90 significant afgenomen, maar dat is niet het geval bij vrouwelijke geweldsdoden: die afname is maar heel licht (onderaan dit artikel kun je een grafiek vinden). In de jaren 90 werden er gemiddeld vijf vrouwen per maand vermoord, dus iets meer dan één per week. In 2023 kwam er gemiddeld elke week een meisje of vrouw om het leven door geweld. Op dit moment wordt er elke acht dagen een meisje of vrouw vermoord. Nederland staat in de femicide-top 3 in Europa.
De dader is in 91% van de gevallen een man, en in de meeste gevallen een (ex-)partner of familielid.
In de zeldzame gevallen waarbij de dader vrouwelijk is, gaat het om kinderdoding en/of een psychose.
Geweld van mannen tegen vrouwen is vooral geworteld in jaloezie, bezitsdrang, of het willen behouden van een machtspositie en controle. Een voortvloeisel uit de traditionele genderrollen, waarbij de man zichzelf als hoofd van het gezin ziet.
Waarom dan nu pas massale verontwaardiging?
Ik denk dat er meerdere factoren meespelen bij de massale verontwaardiging rond de moord op Lisa.
‘Lisa uit Abcoude’ roept een oer-Hollands beeld op van een blozende meid met blond haar en blauwe ogen. Hoezeer we dat misschien niet willen toegeven, voelt ze daarmee als ‘een van ons’. Daarnaast hebben meerdere onderzoeken, zoals de Impliciete Associatie Test (IAT), ontwikkeld door Harvard University, uitgewezen dat we mensen met een lichte huidskleur, blauwe ogen en blond haar onbewust met positieve eigenschappen als onschuld associëren. Die associaties zijn ontstaan door herhaling van beelden: in media, reclame, kinderboeken en films worden mensen met lichte kenmerken vaak afgebeeld als helden, onschuldigen of 'normale' burgers. En dan is Lisa ook nog een jong meisje, iets dat we ook associëren met onschuldig en weerloos.
De omstandigheden rond de moord op Lisa raken nog een ander achterhaald, maar hardnekkig stereotype: dat van de wildvreemde man die uit de bosjes springt. Meisjes en vrouwen werden vroeger altijd gewaarschuwd voor onbekende mannen in de openbare ruimte, en het is eigenlijk pas sinds kort dat daar een verschuiving in heeft plaatsgevonden. Voorheen werd (seksueel) geweld jegens, en moord op vrouwen gezien als individuele incidenten, in plaats van een maatschappelijk en structureel probleem. Dat beeld veranderde: vanaf 2000 begonnen criminologen en sociologen geweld tegen vrouwen systematisch te onderzoeken, mede dankzij internationale druk en VN-verdragen (en sinds 2017 versneld door de #MeToo-beweging), en daar bleek uit dat de meeste daders bekenden zijn - partners, familieleden, collega’s, of vrienden.
Die conclusie is voor ons ingewikkeld. Ons brein doet er, mede door de just world hypothesis*, alles aan om maar weg te blijven van het idee dat mensen - laat staan onze ‘eigen’ mensen - hun dierbaren iets aan kunnen doen. Dat voldoet immers niet aan ons beeld van een rechtvaardige wereld. Onbewust komen er gedachten boven als ‘ik weet niet wat zich tussen twee mensen die elkaar kennen, heeft afgespeeld’ of ‘die lieve oom kan zijn nichtje niet verkracht of vermoord hebben, want dat doet een lieve oom niet’ of zelfs ‘ze zal er wel om gevraagd hebben’. We zoeken dan eerder redenen waarom het niét gebeurd kan zijn, dan redenen waarom het wél gebeurd kan zijn. Dat fenomeen kan zelfs doorwerken in politieonderzoeken en rechtszaken.
De zaak-Lisa is dus eindelijk simpel genoeg voor ons brein: een onschuldig, wit meisje is vermoord door een wildvreemde man die uit de bosjes sprong. Een heldere zaak van goed en kwaad, zonder onduidelijkheden, misverstanden of discussies. Een ‘schone’ aanleiding voor massale verontwaardiging.
En ondertussen ligt de focus weer op de wildvreemde mannen in de openbare ruimte. Er worden er allerlei ideeën bedacht om vrouwen in de openbare ruimte veilig te houden, van burgerwachten tot apps. Dat snap ik, want dat geeft ons het gevoel dat we in ieder geval íets doen. Maar hoewel vreemde mannen in de openbare ruimte ook een probleem zijn, vindt het merendeel van het geweld tegen vrouwen dus plaats in de privésfeer, en zijn burgerwachten en apps symptoombestrijding: het échte probleem - en dus ook de oplossing - ligt bij de jongens en mannen die zijn opgegroeid met schadelijke ideeën over macht, bezit en mannelijkheid, en nooit hebben geleerd grenzen te respecteren.
Waarom geen massale verontwaardiging na de moord op Bouchra?
De Syrische Bouchra vluchtte als tiener via gezinshereniging naar België, waar haar man Omar al woonde. Ze kregen samen vijf kinderen. Bouchra werd jarenlang ernstig mishandeld door Omar, waardoor ze uiteindelijk in de vrouwenopvang terechtkwam. Ongeveer vier maanden voor haar dood verhuisde ze naar het Oranjehuis in Almere, een van de openbare, beveiligde opvanglocaties voor bedreigde vrouwen en hun kinderen. Omar kreeg in 2024 een inreisverbod voor Nederland, maar zag toch kans Nederland weer binnen te komen. Op 7 augustus overtuigde hij Bouchra ervan om hem – tegen de regels van de opvanglocatie in - te ontmoeten bij de supermarkt in de buurt van het Oranjehuis, waar ze bij hem in de auto stapte. Een week later, op 14 augustus, werd Bouchra’s lichaam gevonden in het bosgebied bij parkeerplaats De Kiem. Ze was pas 24 jaar oud.
Er is nauwelijks berichtgeving over te vinden en er was al helemaal geen sprake van ophef.
Eigenlijk worden de mogelijke redenen daarvoor hierboven al gegeven. Je hoeft ze alleen maar om te draaien. Bouchra was niet ‘een van ons’, ze was niet blond met blauwe ogen, en de dader was haar man. Ons just world-brein kan al aan de gang met hun afkomst: ‘Ze zijn Syrisch, daar is het veel normaler om je vrouw te mishandelen en vermoorden.’ en we halen onze schouders op en kunnen blijven geloven dat er geen witte Nederlanders zijn die zoiets zouden doen.
Ook met het gegeven, dat ze tegen de regels in met hem afsprak en zelf bij hem in de auto stapte, kan ons brein aan de haal: ‘Tja, ze nam zelf het risico’ - waarmee ze verantwoordelijk wordt gemaakt voor haar eigen dood. We staan dan niet stil bij de ingewikkelde patronen die spelen bij jarenlange mishandeling. Ik schreef er een tijd geleden een stukje over met de titel Ze zal het wel verdiend hebben, dat gelukkig (of helaas) veel gelezen werd. Ook als het om mishandeling gaat, spelen er flink wat verkeerde aannames die helaas vooral gericht zijn op de vrouw in kwestie. ‘Wéér een mishandelde vrouw, weer zo’n zielig geval’ – maar nooit ‘wéér zo’n man die zijn handjes niet kan thuishouden, weer zo’n zielig geval’.
Waarom geen massale verontwaardiging na de moord op Rivaldo?
Rivaldo was 17 en had net zijn diploma gehaald. Hij zou na de zomer starten met een ICT-opleiding. Hij was geen ruziezoeker en was nooit in aanraking geweest met de politie. Op donderdag 7 augustus rond 21:30 werd hij door een jongen van 16 doodgeschoten bij een voetbalveldje in Holendrecht. De reden is nog steeds onduidelijk.
We zijn per definitie minder verrast als er een jongen of man wordt vermoord. Dat zit een beetje verstopt in onze traditionele genderrollen: mannen vechten en vermoorden elkaar. Het aantal mannelijke geweldsdoden ligt ook hoger dan het aantal vrouwelijke geweldsdoden. Er is wel een overeenkomst: de dader is vrijwel altijd een man.
In het geval van Rivaldo speelt er nog een factor mee. Rivaldo was van Surinaamse afkomst. Ook de beeldvorming van zwarte mensen is voor een groot deel gevormd door media, reclame, kinderboeken en films, maar dan in negatieve zin. Zwarte personages werden vaak neergezet als crimineel, gangster, drugsdealer of gewelddadige man, vooral in Amerikaanse films en series die we ook in Nederland graag kijken. Zelfs in Nederlandse producties waren zwarte acteurs zelden te zien in hoofdrollen met nuance – vaker als bijfiguren of in rollen die gevaar of dreiging suggereren. Stereotypes zoals de ‘boze zwarte man’ of de ‘agressieve straatjongen’ zijn dan ook hardnekkig en beïnvloeden hoe we onbewust mensen beoordelen. De gevolgen van die beeldvorming zijn verstrekkend: zwarte mensen werden vaker aangehouden, en zwaarder dan witte verdachten gestraft voor vergelijkbare feiten, en jongeren met een donkere huidskleur kregen vaker te maken met negatieve verwachtingen op school, in de zorg en op de arbeidsmarkt.
Pas sinds de Black Lives Matter-protesten na de dood van Trayvon Martin (2012) en vooral George Floyd (2020) is er sprake van een wereldwijde kentering. Er is meer aandacht voor het koloniale verleden, er is meer ruimte voor verhalen van mensen van kleur en er is meer representatie van mensen van kleur in de media, en die representatie is ook positiever. Maar dat is voor Rivaldo dus te laat. Zijn verhaal verdwijnt in stilte, niet omdat het minder schrijnend is, maar omdat het minder past in het dominante beeld van wie slachtoffer mag zijn.
Is er sprake van een toename van femicide door de toename van migratie?
Het korte antwoord? Nee.
De 22-jarige verdachte van de moord op Lisa is een Nigeriaanse asielzoeker, wat meteen aanleiding was voor de zoveelste opleving van het migratiedebat. Ook in het discours over seksueel geweld tegen vrouwen wordt vaak geopperd dat de daders wel ‘de buitenlanders’ zullen zijn. Dat is psychologisch begrijpelijk, want zoals je hierboven kon lezen is het geruststellend om te denken dat de daders de ‘anderen’ zijn en we die niet in ‘ons’ midden hoeven te zoeken.
Sinds 2014 is migratie wereldwijd sterk gestegen. De oorzaken zijn divers: conflicten (Syrië, Oekraïne, Sudan), klimaatverandering, natuurrampen, economische ongelijkheid, globalisering en betere transportmogelijkheden - maar er is geen enkele verandering te bespeuren in de cijfers van femicide, dus ook geen piek die samenvalt met de toename in migratie.
Ook zijn er geen andere significante overeenkomsten tussen daders van (seksueel) geweld tegen, en moord op vrouwen, zoals inkomen, opleiding, religie, huids- of haarkleur, lengte of wat dies meer zij. De enige overeenkomst is dat de dader vrijwel altijd een man is. Ook geestelijke gesteldheid, zoals psychopathie, blijkt geen structurele factor in de cijfers – de nadruk ligt niet op ‘gestoorde individuen’, maar om een vorm van structureel geweld die voortkomt uit diepgewortelde ongelijkheid tussen mannen en vrouwen. Mannen die denken recht te hebben op het lichaam en leven van een vrouw.
Door de discussie naar migratie te verschuiven verliezen we het daadwerkelijke probleem uit het oog. Femicide is geen importprobleem - het is een structureel, gendergerelateerd geweldsfenomeen dat al eeuwen diep verankerd zit in onze eigen samenleving. Als we echt iets willen doen, moeten we beginnen bij opvoeding, onderwijs en het doorbreken van destructieve mannelijkheid.
Een greep uit zaken vanaf 2022
17-01-2022 Abbenbroek
Rachel (30) wordt op straat, voor de ogen van haar zevenjarige dochter, doodgestoken door haar ex Roviliën R. Hij kon niet verkroppen dat de relatie ten einde was en Rachel een ander had. Uit achterdocht liet hij spyware op haar telefoon plaatsen zodat hij kon meelezen met de vrouw en haar minnaar. Ook kraakte hij haar wachtwoorden.
18-01-2022 Rotterdam
Garland van der K. brengt zijn ex-vriendin Shella (30) met 62 messteken om het leven in bijzijn van hun dochter van 3 en Shella’s zoon van 13 uit een eerdere relatie, die nog probeerde hem van Shella af te trekken. "Je bent mijn vrouwtje, je bent van mij", zei hij een paar weken voor de steekpartij tegen zijn partner Shella, met wie hij tien jaar samen was. "Als jij weggaat, gaat jouw leven ook niet verder."
04-12-2022 Huissen
Guus E. brengt zijn zwangere vriendin Dionne (36) met meerdere messteken om het leven. Ze wilde niet met hem verder nadat hij haar langdurig had gemanipuleerd, geïsoleerd en het leven zuur had gemaakt.
12-03-2023 Nijmegen
Oscar de R. brengt zijn ex-vriendin Sela (21), in bijzijn van hun kindje van nog geen jaar oud, om het leven door 67 steken met een mes en een schaar. Oscar kon al niet verkroppen dat Sela een maand eerder hun relatie had verbroken en hem uit het huis had gezet, en dat ze een nieuwe vriend had was het toppunt.
08-10-2023 Winterswijk
Sanne (31) woont net in haar nieuwe flatje als ze door haar man, politieagent Frank uit Doetinchem, wordt vermoord met een broodmes. Frank pleegt daarna zelfmoord. Ze lagen in scheiding, en tijdens hun huwelijk was Frank controlerend en bezitterig. Hij had haar bankpasje, scrolde continu door haar telefoon en dwong haar tot seks. Sinds haar dood rijden chauffeurs van het transportbedrijf van haar vader Wim door heel Nederland met een oplegger van een vrachtwagen met foto's van femicideslachtoffers.
05-05-2024 Nieuwediep
Restauranteigenaar Sandra (30) wordt gewurgd door haar man Marcel, die daarna zelfmoord pleegt. Aan haar dood ging een lange periode van controle en geweld vooraf. Marcel had haar geïsoleerd van haar omgeving, wilde precies weten wat ze deed en wanneer, en gebruikte fysiek en mentaal geweld. Hij had zelfs al drie maanden in de gevangenis gezeten voor huiselijk geweld. Ze laten een zoontje achter dat destijds vier jaar oud was. Sandra’s moeder, Marian Stoppelenburg, zet zich sinds de dood van haar dochter in voor meer bewustwording rond huiselijk geweld en femicide.
16-07-2025 Gouda
De Eindhovense Joeweela (39) wordt op klaarlichte dag vlakbij een parkje voor de ogen van haar twee kinderen doodgeschoten door haar ex-man Driekus K., die wegvlucht en zichzelf van het leven berooft in de Scheveningse duinen. Driekus was vóór zijn relatie met Joeweela al eens veroordeeld voor poging tot moord op een vorige partner. Na negen jaar geweld en intimidatie zat Joeweela de laatste jaren in verschillende blijf-van-mijn-lijfhuizen. De laatste drie weken zat ze in Gouda, samen met haar kinderen. Die locatie zou geheim moeten zijn, toch is Driekus erachter gekomen waar ze zat.
De ouders van Sanne, Wim en Monique, reizen nog steeds rond met hun vrachtwagenbioscoop, waarin de korte film ‘Het ligt aan mij’ en een expositie met foto’s van slachtoffers te zien is. Klik hier om te zien wanneer de vrachtwagenbioscoop bij jou in de buurt is.
------------------------
* ) De just world hypothesis (Lerner, 1980) is de (vaak onbewuste) overtuiging dat de wereld eerlijk is: goede dingen gebeuren met goede mensen, slechte dingen met slechte mensen. Het idee helpt ons grip te houden op een onzekere wereld, maar kan er ook voor zorgen dat we slachtoffers onterecht verantwoordelijk maken voor wat ze is overkomen.
Onder de grafiek kun je aanvullende toelichting op de cijfers vinden
- Meer cameratoezicht en snellere interventie
- Minder spontane geweldsdelicten (vroeger waren veel moorden het gevolg van ruzies in de privésfeer of op straat)
- Afname van heroïnecriminaliteit en betere verslavingszorg
- Vrouwenopvang en crisisinterventie zijn sinds de jaren ’90 sterk uitgebreid. Er is meer aandacht voor huiselijk geweld, met meldpunten, hulpinstanties en veilige opvanglocaties. GGZ en verslavingszorg helpen ook vrouwen in kwetsbare situaties sneller uit risicovolle relaties of leefomstandigheden.
- Juridische en beleidsmatige vooruitgang: de Wet tijdelijk huisverbod (2009) maakt het mogelijk om gewelddadige partners direct uit huis te zetten. Strafrechtelijke vervolging van partnergeweld is verscherpt, en politie handelt sneller bij meldingen.
Reacties
Een reactie posten