RTL Boulevard en Ali B.

Vanavond zat ik met stijgende ergernis te kijken naar het item over de rechtszaak van Ali B. in de uitzending van RTL Boulevard. Toegegeven, Boulevard is niet de plek voor achtergronden en context, maar in dit geval was de totale afwezigheid ervan echt tenenkrommend.

Er stonden alleen maar mannen aan de desk, en die mannen hadden zich duidelijk niet verdiept in de materie. Juist omdat Boulevard een goed bekeken programma is, zouden ze een belangrijke rol kunnen spelen in het delen van basiskennis rond seksueel grensoverschrijdend gedrag en seksueel geweld - en dat hoeft helemaal niet ingewikkeld te zijn. Je moet gewoon de feiten op een rijtje hebben.

De verkrachter in de bosjes
Door Jermaine Ellenkamp werd het hardnekkige beeld weer eens geschetst van een vrouw die in de bosjes wordt getrokken en wordt verkracht. Hij stelde ook dat een verkrachting altijd gepaard gaat met geweld. Dat beeld is al jaren zwaar achterhaald: in ruim 85% van de gevallen is de dader een bekende van het slachtoffer en wordt er geen dwang of geweld gebruikt. Dat achterhaalde scenario blijven herhalen, is schadelijk voor de beeldvorming rond seksueel grensoverschrijdend gedrag en vooral voor de slachtoffers, omdat die blijven twijfelen aan de ernst van hun ervaring als het een bekende was die geen geweld heeft gebruikt. Als er seksuele handelingen bij je worden verricht terwijl je dat niet wil, ook als er geen dwang of geweld wordt toegepast, is dat per definitie seksueel grensoverschrijdend gedrag.

Jaren later pas je verhaal delen
De advocaat van Ali B, Bart Swier, vraagt zich af waarom Ellen ten Damme negen jaar na de vermeende verkrachting pas een verklaring aflegt, en waarom ze destijds niet meteen aangifte deed. Daar werd aan de desk niet op ingegaan, terwijl daar in een paar zinnen achtergrondinformatie over gegeven had kunnen worden waar slachtoffers wat aan hebben: uit onderzoek is gebleken dat slachtoffers pas na gemiddeld 16 jaar de moed hebben verzameld om hun verhaal te delen.* 

Valse aangifte
Daarnaast wilde Ten Damme alleen een verklaring afleggen ter ondersteuning van de vermeende slachtoffers en koos er bewust voor om geen aangifte te doen, juist omdat ze voorzag dat het een hoop heisa zou worden. Ook dat wordt niet aangehaald door de heren aan de desk. In De Geknipte Gast op BNNVara vertelde ze daarover: “In algemene zin denk je: ‘Oh dat gaat heel lang duren, officieel gedoe, rechtszaken, toestanden, kost geld, allemaal gezeik. Daar moet je maar zin in hebben. Dat hele gedoe, is het me dat waard? Zedendelicten kunnen moeilijk worden bewezen. Omdat het meestal tussen twee mensen gebeurt waar niemand bij is. Het is zijn woord tegen het jouwe. Als ik aan mezelf denk, als ietwat bekende persoon, is het helemaal vervelend. Iedereen weet je te vinden. Weet waar je uithangt. Je bent heel kwetsbaar. Je moet er behoorlijk wat voor over hebben om iets aan de grote klok te hangen.”

De advocaat van Ali B geeft daar een hele andere draai aan, en impliceert dat als ze wél aangifte zou hebben gedaan, dat wel eens een valse aangifte zou kunnen zijn ("mijn cliënt de waarborg is onthouden dat het afleggen van een valse aangifte een misdrijf is"). Ellen ten Damme wordt door deze uitspraak op een schandalige manier in diskrediet gebracht, en dat wordt niet weersproken door de mannen aan de desk. Dit is precies een van de oorzaken die slachtoffers van seksueel geweld ervan weerhoudt om naar de politie te stappen: de angst om niet geloofd te worden of zelfs beschuldigd te worden van het doen van een valse aangifte. Dat wantrouwen komt vaker voor in gevallen van seksueel geweld, dan in geval van welk ander strafbaar feit dan ook, en is in bijna alle gevallen onterecht**.

Nieuwe wetgeving
Wat ik in zo goed als alle verslaggeving mis, is hoe ingewikkeld het is dat de huidige wetgeving nog uitgaat van het scenario dat ik hierboven schetste. Volgens de huidige wetgeving kan er pas van verkrachting gesproken worden als dwang of geweld bewezen kan worden, waardoor minstens 70% van de slachtoffers hun recht niet kan halen. Na jaren inzet van Amnesty en verschillende andere partijen werd er in 2019 eindelijk een voorstel ingediend om de wet te wijzigen en in plaats van dwang, consent (instemming) als bepalend te beschouwen - succesvol, want de wetswijziging is inmiddels aangenomen. Slachtoffers van aanranding en verkrachting kunnen vanaf 1 juli 2024 aangifte doen als duidelijk was dat ze geen seks wilden. 

*) Iva Bicanic, directeur van het Centrum Seksueel Geweld, geeft vijf redenen voor het feit dat een  slachtoffer vaak niet meteen (kan) delen wat er iets naars gebeurd is. 

1. Slachtoffers krijgen zelf de schuld
Driekwart van de mensen die over hun ervaringen met seksueel geweld vertellen, krijgt in een reactie de verantwoordelijkheid in zijn of haar schoenen geschoven: victim blaming.

2. De dader is geen 'monster', maar een bekende
In 85 procent van de gevallen is de pleger een bekende van het slachtoffer. Dat kan een collega, een familielid of een buurman zijn. Niet zelden voelt het slachtoffer zich loyaal naar de dader.
Bicanic: "Er is altijd sprake van een verschil in macht. Degene die het doet is groter, sterker, slimmer of rijker. En daar wordt misbruik van gemaakt." Het feit dat slachtoffers dus over bekenden moeten praten die ook nog machtiger zijn dan zij, maakt het ingewikkeld om uit de school te klappen.

3. Slachtoffers schamen zich voor wat er is gebeurd
Mensen denken vaak dat ze het gewoon hebben laten gebeuren omdat ze niet in verweer zijn gegaan, maar niets doen of meewerken is normaal slachtoffergedrag. Het is een automatische reactie van je lichaam om te kunnen overleven (flight or freeze). Uit onderzoek blijkt dat dit in 70 procent van de gevallen gebeurt. Dat zegt dus niets over instemming van het slachtoffer.

Ook is het heel gewoon dat een lichaam een erectie krijgt of vochtig wordt in een stressvolle situatie. Bicanic: "Veel mensen raken hiervan in de war en twijfelen eraan of ze het misschien toch wel lekker vonden. Ook vinden veel mensen het überhaupt al gênant om over seks te praten, laat staan over grensoverschrijdende seks."

4. Angst voor dreigementen van de pleger
Plegers van seksueel wangedrag en misbruik hebben een arsenaal aan dreigementen waardoor slachtoffers zwijgen. Bicanic heeft verschillende voorbeelden: "Als je het vertelt..."
"Maak ik je leven kapot"
"Gaan je ouders uit elkaar"
"Krijgt je oma een hartaanval"
"Moet ik of jij de gevangenis in"

Maar dreigementen kunnen ook subtieler zijn, zoals:
"Niemand zal je geloven"
"Iedereen lacht je uit"
"Jij kwam op mij af"
"Doe niet zo preuts"
5. 'Het is niet gebeurd'

"Heel veel mensen proberen gewoon te vergeten wat er is gebeurd en maken zichzelf wijs dat er niets is gebeurd", zegt Bicanic. "Ook kunnen slachtoffers er pas op latere leeftijd achter komen dat ze bijvoorbeeld verkracht zijn, omdat ze dan meer weten over het leven en over seksualiteit. Dan komt pas het besef." Vooral jonge slachtoffers kunnen deze inschatting zelf nog minder goed maken.

**) Uit Amerikaans onderzoek (Ferguson/Malouf, 2015) en uit Nederlands onderzoek (Speksnijder, 2018) is gebleken dat slechts 5% van de aangiftes van verkrachting vals is. Dat is vergelijkbaar met andere delicten. Toch wordt er bij de behandeling van andere delicten zelden of nooit uitgegaan van een valse aangifte en gebeurt dat wel regelmatig bij zedendelicten, zowel bij de politie als in de media.

Interessant artikel uit 2018 in OneWorld over de mythe vande valse aangifte